Lozan tartmasnn zneleri nemli bir tarihsel sonutan bhaberdiler: 14 Austos 1974 itibariyle Lozan Anlamas artk hkmsz bir kt parasna dnmtr. Lozan’ hkmsz klan hamle, “Aye tatile ksn” parolasyla kinci Kbrs Bar Harekt idi.
Mehmet Sabri Akgnl/ Aratrmac-Yazar
Aye tatile kt, Lozan hkmsz kald. Peki, Aye’nin kk kardeleri bugn ne uruna Lozanclk yapyor? Bu soruya cevap verebilmek iin, ncelikle Trkiye’nin d politika tarihi ile Lozan Anlamas’ndaki maddeler arasndaki gerilim hatlarn tartmak zorundayz.
PKK’nn fesih bildirisinde geen bir yan cmle, Lozan tartmalarn yeniden gndeme tad. PKK’nn fesih sreci boyunca srekli karamsarlk yayan, zaman zaman sreci sabote etmeye ynelik sylemler gelitiren baz ideolojik evreler, bu tarih adm dorudan hedef almaya cesaret edemedikleri iin Lozan ifadesine sarlarak adeta Lozan Anlamas’nn bekiliine soyundu. Bana gre bu tartmann almas, PKK’nn feshinden sonra Trkiye adna yaanan en olumlu gelimelerden biridir. Bu tartmay derinletirmek gerek —tabii eer Lozan konusu, yeni bir zemin zerinde ve 1930 sonras Trk d politikasnn tarihsel gerekliiyle ele alnacaksa.
imdiye kadar Lozan Anlamas, “Lozan bir zafer miydi, yoksa bir hezimet miydi” dikotomisi etrafnda ksr bir zeminde tartld srekli. Bu tartmay yrten aydnlar, herhangi bir bilgi retmedikleri gibi nemli bir tarihsel bilgiden de mahrum konuuyorlard: Trkiye’nin d politika tarihi Lozan Anlamas’nn askya alnmas tarihidir. Baka bir ifadeyle, Trkiye’nin d politikas, aslnda, Lozan’a pratik bir kartlk erevesinde ekillendi.
Dahas, Lozan tartmasnn zneleri nemli bir tarihsel sonutan da bhaberdiler: 14 Austos 1974 itibariyle Lozan Anlamas artk hkmsz bir kt parasna dnmtr. Lozan’ hkmsz klan hamle, “Aye tatile ksn” parolasyla kinci Kbrs Bar Harekt idi.
Lozan Anlamas, Trkiye’ye dayatlan bir snr anlamas idi ve Trkiye’nin d politikas kendisine dayatlan bu snrlar srekli ihlal etme dirayetini gsterdi. Lozan’ ilk delen devlet adam, Mustafa Kemal Atatrk’t.
Atatrk, Lozan’ iki defa ihlal etti
Lozan Anlamas, bizzat Atatrk tarafndan iki defa yok sayld. Bu yok saymann sonucunda Trkiye, nce Boazlarn gvenliini sonra Hatay’ kazand.
Lozan’ delen ve nihayetinde tarihe gmen gelimeleri ana hatlaryla anmsayalm.
Birinci giriim: 20 Temmuz 1936. Bu yl, Trkiye’nin silahlanma yarna balad ve Montr Boazlar Szlemesi’nin imzaland tarihtir. Montr Szlemesi ile Lozan’da altna imza atlan 1923 Lozan Boazlar Szlemesi ilga edildi. Yine ayn giriimle, boazlardaki kontrol salayan Uluslararas Boazlar Komisyonu kaldrld ve Trkiye’ye tam kontrol verildi.
Ertesi gn, 21 Temmuz 1936 tarihli Akam Gazetesi bu gelimeyi manetinden yle duyurdu: “Dn Geceden tibaren Akdeniz Kapmz Emniyet Altna Aldk”. (Bugn Ege Denizi diyoruz; ama o tarihlerde Ege Denizi’ne Akdeniz deniliyordu.) Gazete, 20 Temmuz gecesinde bu anlamay haber alan stanbul halknn cokusuna da yer veriyordu. Gazetedeki manet ve halkn cokusu gsteriyor ki, o tarihe kadar Akdeniz’den bir saldrya maruz kalma durumumuz vard. Ve Lozan, Trkiye’yi bylesi bir saldrya ak hale getirmiti.
stelik Lozan’ Montr Boazlar Szlemesi ile delen Atatrk, bu giriimin sonularn memnuniyetle (“parlak“) ama azmsayarak (“makul deil“) karlamt.
Montr Szlemesi’nden bir gn nce, 19 Temmuz 1936’da, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras’a gnderdii telgrafta unlar sylyordu: “Tebrik ederim; Montr Konferans’n pek parlak demeyeceim, makul neticelendirebildiinden dolay. (…) Yukarda vermek istemediim parlakl, bu muvaffakiyetinizi zafer haline getirecek bundan sonraki yksek neticeler almanza saklyorum.”
Lozan’ ihlal eden, anlamay geersiz klan “yksek neticeler” arzusunda idi Atatrk. Ve yeni bir giriime hazrlanyordu. Montr Szlemesi’nin imzaland 20 Temmuz 1936 gn Afet nan’a “imdi Antakya, skenderun, yani Sancak meselemiz var” demiti.
kinci giriim: 3 Temmuz 1938. Bu tarih, uzun bir aradan sonra Trk birliklerinin Hatay’a girdii tarihtir. Hatay’n nce bamsz bir devlet olarak tannmasn salamak ve ertesi yl Trkiye’ye ilhakn gerekletirmek Lozan’daki anlama maddelerine taban tabana zt bir giriimdi. Lozan Antlamas’nda Suriye-Trkiye snr izilmiti ve bu anlamaya gre Hatay, Trkiye snrlarnn dnda kalmt.
Lozan ikinci kere yine Trkiye tarafndan delindii iin, Atatrk, o yllarda Fransa’y da talya’y da karsna almaktan ekinmemitir. Hatta Fransz bykelisine unu demiti: “Hatay benim ahsi davamdr. akaya gelmeyeceini bilmelisiniz.” akaya gelmez vurgusunu Franszlar doru anlamt: Hatay iin silah gler harekete gemeye hazrdr.
Kbrs karmas: Lozan tabutuna son ivi
nc giriim: 1974 Kbrs Harektlar. Kbrs, Lozan Antlamas ile ngiltere hkimiyetine braklmt. 20 Temmuz 1974’te, Trkiye garantr devlet olarak Ada’ya mdahale hakkn kulland ve Birinci Kbrs Bar Harekt’n dzenledi. Bu harekt, Lozan’n 3. kere delinmesiydi. 14 Austos 1974’de dzenlenen kinci Kbrs Harekt ile, Lozan tamamen hkmsz klnd. O dnemde Babakan Ecevit, Babakan Yardmcs Necmettin Erbakan idi.
Eer ikinci harekt zamannda Ecevit Lozan’a sadakat gstermese ve TSK Erbakan’ dinleseydi, imdi Ada’nn tamam Trkiye’nin kontrolnde olacakt. Bu gerei, bizzat Serdar Denkta 2015 ylnda ifade etti: “Erbakan Hoca, Kbrs’n kurtuluunda en ok emei olan insanlarn bandadr. Ben Ankara’ya her gidiimde kendisini ziyaret ederdim. Hoca da, her grmemizde Kbrs’n tamamen alnmas gerektiini sylerdi. Eer 1974’te Trk ordusu yryne 24 saat daha devam etseydi adann tamam alnacakt.”
Halep Kalesi’ne Trk bayrann aslmas da Lozan’a aykryd
Trkiye’nin d politika hamleleri ile Lozan Anlamas’nn tespit ettii snrlar arasndaki gerilim hatlar, 1974 sonrasnda da patlamaya devam etti. Szgelimi 2 Aralk 2024 ylnda, yani Suriye Devrimi’nden 6 gn nce, Halep Kalesi’ne Trk bayrann aslmas da Lozan’a kar bir hamle idi. Tpk 77 yl nce, Aralk 1948’de bayran Halep Kalesi’ne aslmas istendii gibi…
Dahas var: Trkiye’nin bugn Suriye’de politik ve asker dzeylerde etkili olmas da, Lozan’n ruhuna okunan bir Fatiha kabilindendir.
Recep Tayyip Erdoan ve Lozan
Trkiye’nin d politikas ile Lozan Anlamas arasnda bu srekli gerilim niye vard? Ve bu gerilim hatlar neden hl varln hissettiriyor? nk Lozan Anlamas, Misak- Milli’nin iptalini hedefliyordu ve Trkiye’nin silahszlanmasn ngryordu.
Son Osmanl Mebusan Meclisi tarafndan 28 Ocak 1920’de oy birlii ile kabul edilen Misak- Milli, Lozan’da Trkiye’ye vazgeilmesi gereken bir ey olarak dayatld. Ama Trkiye hibir zaman Misak- Milli’den vazgemedi; zira nl tarihi Arnold Toynbe’nin de dedii gibi “Misak- Milli bir hkmet program deil, milletin nihai haklarna sahip kma mcadelesiydi.”
Toynbe’nin zamannda doru bir ekilde kavrad “haklara sahip kma mcadelesi” Trkiye’nin d politika ufkunda zmn ama belirgin bir hedefti. Bu hedef, gnmzde bizzat Cumhurbakan Erdoan’n Lozan’a kar rahatszlklarn vurgulanmasyla da aa kyor.
rnein Erdoan’n Eyll 2016’da yapt konumada syledii szler: “1923’te Lozan’ bize raz ettiler. Birileri de bize Lozan’ zafer diye yutturmaya altlar. Her ey ortada. Barsan sesinin duyulaca adalar biz Lozan’da verdik.”
2016 ylndaki bu rahatszlk, 2023 ylnda Erdoan’n Lozan Antlamas’nn 100. yldnm dolaysyla yaymlad bir mesajda yeni bir siyasal programa evrilmiti: “Lozan Anlamas ile elde ettiimiz haklar kararllkla savunurken, yeni hamlelerle lkemizin kazanmlarn tahkim edeceiz.”
Erdoan’n duyurusunu yapt “yeni hamleleri” 2024 ylnda Suriye’de mahede ettik. Yaknda, Bat Trakya’da ve Yunanistan’a bal adalarda da mahede edeceiz gibi duruyor.
O gn geldiinde, 1974’teki parolann ifadeleri ile konuursak, “Aye’nin kardeleri” Trkiye’ye Lozan’ hatrlatp Trkiye’den Lozan’a sadakat yemini mi talep edecekler? Grnen o ki, evet!
Bugn Lozan’ “Trkiye’nin tapusu” olarak dayatanlar ve Lozan’a dair en ufak bir tartmadan rahatsz olanlar, aslnda, Misak- Milli’nin gereklemesinden rahatsz olduklarn itiraf edecekler mi? Grnen o ki, hayr!
Ve son olarak, iki denizi birletirecek olan Kanal stanbul projesi de Lozan’a aykrdr. yi de, bu aykrlktan rken kim?
Son sorunun cevabn nmzdeki yazya brakalm.