Birinci Dnya Harbi’nin patlak vermesi, caydrcln paradoksal doasnn tarih bir veskasdr. Dnemin Alman anslyesi Bethmann Hollweg ve stratejistleri, Rusya’nn birka yl ierisinde asker kapasitesini dramatik ekilde artraca ngrsyle, bu tehdidi erken safhda ortadan kaldrma sikiyle harekete gemitir. Burada caydrclk, beklenenin tam aksi bir sonuca gebe olmutur.
Salih imek/ Yazar
Rusya’nn Ukrayna’ya ynelik 2022 senesinde balatt sava, Avrupa’nn Souk Sava sonras benimsedii liberal gvenlik anlaynn tarih ve sistemik snrlarn keskin ekilde aa karmtr. Bu atma blgesel ve asker bir mes’eleden ziyde, Avrupa’nn btncl bir siyas paradigma hlinde tkip ettii diplomasi temelli bar doktrinini ve ekonomik bamlla dayal pasifizasyon (barlatrma/pacification) stratejilerini derin bir krize srklemitir. Rusya’nn Kiev’e ynelik saldrs, klasik jeopolitik paradigmalar yeniden canlandrarak, Avrupa’nn jeostratejik nceliklerini ve gvenlik anlayn kkten sorgulamasna sebep olmutur.
Bu noktada Avrupa, mevcut atmann mhiyetini 2022 evvelinde yanl yorumlayarak, ekonomik ve diplomatik angajmann mutlak te’sirine dir ar gven duymu, asker g faktrnn ehemmiyetini byk lde gz ard etmitir. Ukrayna’daki kriz, bu varsaymn ne kadar byk bir stratejik hatya dntn aka gzler nne sermitir.
Avrupa’nn pasifize politikalarnn varsaymlar
Avrupa’nn 1990 sonras Rusya’ya ynelik benimsedii stratejik doktrin, zellikle Almanya’da “Wandel durch Handel” (ticaret yoluyla dnm) prensibi ile ifde edilen ekonomik entegrasyon teorisi zerine kurulmutu. Bu teorinin ess, ekonomik bamlln siyas atma ihtimlini azaltaca ve devletleri liberal-demokratik deerlere yaknlatraca fikrine dayanyordu. Ancak bu varsaym, Almanya’nn gnmzdeki en mhim siyaset bilimcilerinden Herfried Mnkler’in ak ekilde tenkit ettii zere, yanl hesaplamalar ve idealist nyarglar ieriyordu.
Mnkler, Avrupa’nn Rusya’ya ynelik bu politikalarnn, Kremlin’in stratejik kltrn, tarih gvenlik algsn ve jeopolitik siklerini hesaba katmadan, yalnzca ekonomik manta dayanarak gelitirildiini ifde etmektedir. Mnkler’e gre ekonomik bamllk, her zaman bar ve ibirliini salamamaktadr. Aksine, bamll kontrol eden devletin elinde stratejik bir silaha da dnebilmektedir. Nitekim Nord Stream boru hatlaryla Rus gazna duyulan bamllk, Rusya’nn Avrupa zerindeki stratejik etkisini artrm ve Avrupa’nn siyas irdesini zayflatmtr.
Ayrca Mnkler, NATO’nun douya genileme siyasetinin, Avrupa’nn ekonomik angajman politikalaryla elitiini ve paradoksal sonulara yol atn im eder. Bir yandan ekonomik ilikilerle Rusya’y skinletirmeyi hedefleyen Avrupa, dier yandan NATO’nun genilemesiyle Kremlin’in tarih gvenlik korkularn harekete geirmitir. Bu stratejik tutarszlk, Rusya’nn daha sert ve agresif tepkiler vermesini tetiklemitir. Avrupa’nn NATO genileme stratejisiyle ekonomik angajman senkronize edememesi, sonuta pasifize politikalarnn etkisiz kalmasna yol aan stratejik bir hat olmutur.
Avrupa’nn pasifizasyon yaklamnn stratejik ve ahlk snrlar
Avrupa’nn Rusya’ya ynelik pasifize siyasetinin baarszl, yalnzca stratejik deil, ayn zamanda ahlk ve normatif adan da derin sorunlar ihtiv etmektedir. Avrupa, ekonomik karlarn gzetirken Rusya’daki demokratik gerilemeyi ve otoriterlemeyi srekli grmezden gelmi, evrensel deerleri pragmatik ekonomik karlarn glgesine terk etmitir. Bu yaklam, sonuta Rusya’nn otoriter yapsn daha da kuvvetlendirmesine yol amtr. Avrupa’nn deer temelli d politika retoriiyle eylemleri arasndaki bu tutarszlk, Kremlin’e stratejik bir stnlk kazandrmtr.
Grcistan (2008) ve Krm (2014) krizleri sonras uygulanan yaptrmlarn stratejik etkinlii de snrl kalmtr. Avrupa, Rusya’nn ekonomik ve siyas izolasyonla kar karya kaldnda geri adm atacan varsaymtr. Fakat bu varsaym, Kremlin’in in ve ran gibi dier aktrlerle alternatif ittifaklar kurmasna yol aarak stratejik derinliini ve diren kapasitesini artrmtr. Dolaysyla yaptrmlar, caydrcl salamak yerine Rusya’nn agresif stratejilerini besleyen bir unsur hline gelmitir.
Sonu olarak Avrupa’nn pasifize stratejisinin baarszln douran temel sebep, ekonomik entegrasyon teorisinin jeopolitik ve asker-stratejik gereklerle uyumadn hesba katmamas ve NATO’nun genileme politikasyla ekonomik angajmann birbirine muhlif stratejik dinamikler oluturmasdr. Avrupa’nn Rusya’ya ynelik diplomasi merkezli gvenlik anlaynn teorik varsaymlar kmtr. Bu sebeple bugn Avrupa, caydrclk politikasna geri dn zarr grmekte ve asker caydrcln stratejik ehemmiyetini yeniden kefetmektedir. Ancak bu caydrclk politikasnn kendi iinde tad paradokslar ve riskler de ayrca incelenmesi gereken karmak bir sorun tekl etmektedir. Bu sorun da makalenin safahtnda ortaya koyulmaya allacaktr.
Caydrcln yeniden kefi
Avrupa’nn Rusya karsnda uygulad pasifize siyasetlerin stratejik ifls, Avrupa’nn gvenlik politikalarnda asker caydrcln yeniden kefedilmesini kanlmaz klmtr. Avrupa, diplomatik tahamml ve ekonomik entegrasyona dayal politikalarnn Rusya’y caydrmada yetersiz kaldn kabl etmek sretiyle, caydrcl merkeze alan yeni bir asker-stratejik paradigmay benimsemitir. Bu dnm, mnhsran bir tercih deil, Avrupa’nn jeopolitik ve asker gvenliini muhfaza etmek iin zarr bir hamledir.
Merhm Thomas Schelling gibi strateji teorisyenlerinin trif ettii vehyle, caydrclk, dmann herhangi bir saldr giriiminde bulunmasn engellemek zere, asker kapasitenin ve kar hamlelerin arln nceden gstermektir. Avrupa’nn bugnk caydrclk stratejisi de, Rusya’ya muhtemel bir saldrnn mliyetlerinin, elde edebilecei faydalardan ok daha ar olacan net ekilde gstermeye dayanmaktadr. Bu stratejik yaklamn merkezindeyse caydrcln baaryla uyguland tarih misller yatmaktadr.
Souk Sava devri, caydrcln en etkili ekilde ilemi olduu dnemlerden biridir. ABD ve Sovyetler Birlii arasnda gerekleebilecek bir nkleer sava, her iki taraf iin de topyekn yok olu anlamna gelmekteydi. te bu “karlkl kesin ykm” (mutual assured destruction) olarak adlandrlan doktrin, devletler aras savan kmasn nleyen bir caydrclk dengesi yaratmtr. Bu denge, asker gcn fiilen kullanlmadan bar muhfaza edebileceini aka gstermektedir.
Kore yarmadasnda, 1953 atekesinden bugne kadar byk apl bir atmann yaanmamas da caydrcln mcessem bir baarsdr. ABD’nin Gney Kore’deki asker varl, Kuzey Kore’nin daha byk apl bir asker harekt dzenleme ihtimlini, kar karya kalaca asker mliyetlerin ykseklii sebebiyle caydrmaktadr. Kore’de caydrclk, ideolojik husmete ramen sulhn muhfazasn salayan hayt bir faktrdr. Benzer ekilde, Kbrs’ta 1974 ylndaki asker mdahaleden bugne kadar geen srete byk apl bir atmann olmamas da caydrcln te’sirini gstermektedir. Trkiye’nin adadaki asker varl, muhtemel asker giriimleri yksek mliyetle karlama riskiyle kar karya brakarak, atmalar engelleyen bir caydrc faktr olarak karmza kmaktadr.
Avrupa’nn yeni caydrclk stratejisinin ierii ve Rusya karsndaki nemi
Bugn Avrupa, tarih caydrclk misllerinden ders alarak, Rusya karsnda benzer bir asker caydrclk mantn hayta geirmektedir. Almanya bata olmak zere Avrupa devletleri, savunma btelerini artrmakta, NATO’nun dou kanadn glendirmekte ve ileri asker teknolojilere yatrm yapmaktadr. Avrupa’nn bu hamlelerinin arkasnda yatan temel stratejik hesaplama, Kremlin’i, herhangi bir asker giriimin sonularnn Rusya asndan tahamml edilemeyecek kadar ar olaca konusunda net bir ekilde ikn etmektir.
Caydrcln baars, psikolojik ve stratejik alglarn hassas ekilde ynetilmesine baldr. Ancak Rusya’nn asker teebbste bulunmasnn ekonomik, asker ve siyas mliyetlerinin ok yksek olduunun Kremlin’e srekli ve net ekilde gsterilmesi bu caydrcl in edecektir. Avrupa’nn caydrclk stratejisinde baarl olmas iin asker g art kadar, diplomatik ve psikolojik unsurlarn da dikkatli ve koordineli bir ekilde kullanlmas zarrdir.
Sonu itibryla, Avrupa’nn caydrcla geri dn, pasifize politikalarn yaratt stratejik boluu gidermek iin kanlmazdr. Caydrclk siyaseti, tarih boyunca birok vakda baaryla uygulanm, asker gcn fiilen kullanlmadan sulh te’sis etmenin mmkn olduunu gstermitir. Fakat bu stratejinin uygulanmasnda dikkate alnmas gereken riskler ve caydrcln paradoksal doas da Avrupa’nn yeni gvenlik siyasetinde ihml edilemeyecek lde mhimdir. Avrupa, caydrcl hem baarlaryla hem de potansiyel riskleriyle derinlemesine kavrayp ynetebilirse, uzun vadede gvenliini salayabilecek ve bar koruyabilecektir.
Caydrclk paradoksal snrlar
Caydrclk teorisinin merkezinde, devletlerin ve aktrlerin rasyonel ve hesapl hareket edecekleri varsaym yatmaktadr. Ancak bu varsaym, tarih boyunca birok kez cidd snamalara da mruz kalmtr. zellikle devletlerin ve aktrlerin irrasyonel psikolojik faktrler, yanl alglar ve stratejik nyarglarla hareket ettikleri durumlarda, caydrcln baarsz olma ihtimli artar.
Birinci Dnya Harbi’nin patlak vermesi, caydrcln paradoksal doasnn tarih bir veskasdr. Dnemin Alman anslyesi Bethmann Hollweg ve stratejistleri, Rusya’nn birka yl ierisinde asker kapasitesini dramatik ekilde artraca ngrsyle, bu tehdidi erken safhda ortadan kaldrma sikiyle harekete gemitir. Burada caydrclk, beklenenin tam aksi bir sonuca gebe olmutur. Rusya’nn glenme potansiyeli, Almanya’y atmaya erken girmeye sevk ederek sava nleyici bir faktr deil, tevik edici bir etken oldu ve caydrclk paradoksu drt yl boyunca en ar ekilde dnyay kasp kavurdu.
kinci Dnya Sava ncesinde Neville Chamberlain’in Hitler’e ynelik uygulad diplomatik caydrclk stratejisi de benzer bir stratejik haty ihtiv eder. Chamberlain, diplomatik tavizlerle ve ekonomik yaptrmlarla Hitler’i caydracan varsaymt. Ancak Hitler’in ideolojik hezeyanlar ve tahripkr stratejik hesaplar, bu diplomatik caydrcl etkisiz kld. Nitekim, Mnih Anlamas Hitler’e cesret vermi ve caydrcln baarszl savan kanlmazlamasna sebep olmutur.
Yakn dnem mislleri olarak, Rusya’nn 2008 Grcistan ve 2014 Ukrayna mdahaleleri caydrcln gncel stratejik snrlarn gzler nne sermektedir. Bat’nn ekonomik yaptrmlar ve siyasi izolasyon tehditleri, Rusya’nn stratejik hesaplarn deitirmek iin kifyet etmemitir. Bilkis, Kremlin, bu riskleri gze alarak hedeflerini gerekletirmekte tereddt etmemitir. Bu misller caydrcln, kar tarafn risk tolerans yksek olduu durumlarda etkisiz kalabileceini de ortaya koymaktadr.
Avrupa’nn gncel caydrclk stratejisi ve riskleri
Avrupa’nn Rusya’ya ynelik caydrclk stratejisinin mevcut koullarda kendi iinde cidd riskler barndrd unutulmamaldr. Avrupa’nn asker g kapasitesini artrma ve dou snrlarn glendirme abalar uzun vadede Rusya’nn tehdit algsn ykseltecek bir durum oluturmaktadr. Nitekim Rusya, Avrupa’nn asker ve teknolojik olarak gelecekte stnlk salayabileceini deerlendirdiinde, tpk Almanya’nn Birinci Dnya Harbi ncesi yapt hesaplama gibi, mevcut durumda ship olduu avantaj kaybetmeden evvel snrl ve erken bir asker mdahleye girime ihtimlini gz ard etmeyecektir.
Byle bir erken mdahlenin potansiyel sahalar olarak Baltk blgesi, Moldova, yahut Kuzey Kutbu blgeleri dnlmektedir. zellikle Baltk lkeleri, NATO ittifak iinde olmalarna ramen, Rusya’nn snrl, hzl ve hibrit bir mdahlesine kar olduka hassas durumdadrlar. Rusya, NATO’nun fiil mdahlesini tetiklemeden, snrl bir asker operasyonla stratejik bir mesaj vermeyi tercih edebilir. Byle bir durum, caydrcln paradoksal ekilde ters sonu verdii bir vakya dnebilir.
Caydrclk siyasetinin paradoksu tam olarak burada ortaya kmaktadr. Avrupa, caydrclk kapasitesini artrdka Rusya’y caydrmak isterken, Kremlin’in tehdit algsn ykselterek onu erken mdahale seeneklerine ynlendirebilir. Bu paradoksun ynetilmesi, Avrupa’nn nmzdeki dnemde karlaaca en byk stratejik mes’ele olacaktr.
Gvenlik politikalarnda dk ihtimllerin yarataca sonular, gerekleme olasl dk olsa bile, devletlerin stratejik hesaplamalarnda mhim bir mevk igl etmektedir. Rusya’nn snrl asker mdahale ihtimli dk grlse de, gereklemesi durumunda ortaya kacak sonular son derece dramatik olacaktr. Bu sebeple, Avrupa’nn caydrclk stratejisini uygularken, sadece asker g artn deil, psikolojik faktrleri, diplomatik angajman ve Rusya’nn stratejik alglarn ok dikkatli ekilde yneterek dengelemesi gerekmektedir.
Velhsl, Avrupa’nn caydrclk paradoksunu deruhte etmesi ve ynetmesi, gelecekteki bar ve gvenliin en kritik sikidir. Caydrcln teorik varsaymlarn somut asker risklerle ve tarih derslerle birletirerek, psikolojik ve stratejik hesaplar doru ekilde ynlendirmek zorundadr. Avrupa iin asl baar, caydrcln paradoksal yapsn tm boyutlaryla kavrayarak, onu ynetebilme yeteneine bal olacaktr.