lkemizde 2025 yl banda; ubat, mart ve nisan aylarnda yaanan ani scaklk deiimlerinin tetikledii zirai don vakalar geni bir alan etkisi altna alm, yalanc bahar olarak addedilen mevsim normallerinin olduka zerinde seyreden scaklklar sonras yaanan ar souklar tarmsal retim zerinde olumsuz etkilere yol amtr. Gndemde her ne kadar zirai don varsa da lkemiz iin asl tehlike, daha geni bir corafyada ve daha uzun bir sredir etkisini gsteren kuraklktr.
Prof. Dr. Mehmet Emin Birpnar/ YEKAV (Yeill Kalknma Vakf) Bakan
inde bulunduumuz ylda, dnyann birok blgesinde yaanan ani scaklk deiimleri sonucunda birok afet yaand. lkemizde de k dneminin hkim olduu ubat ay ile bahara gz krptmz mart ve en son olarak da nisan ay ierisinde yaanan mevsim normallerinin zerindeki scak geileri, bitkilerin erken uyanmasna yol am, akabinde yaanan ani scaklk dleri ile birlikte 34 ilimizde 16 eit tarm rn olumsuz etkilenmitir. Takip eden srete de Meteoroloji Genel Mdrl tarafndan gncel kuraklk haritalar yaynlanm ve lkemizin byk blmn etkisi altna alan kuraklk riski iklim deiikliinin de etkisiyle tm dikkatleri say ve etkileri artan meteorolojik afetlere yneltmitir.
En ciddi kresel sorunlardan biri
klim deiiklii -kamuoyunda daha ok iklim krizi olarak karmza kan olgu- gnmzn en ciddi kresel sorunlarndan biri olarak ne kyor. Her ne kadar gnmzde snma olarak karmza kyor olsa da iklim deiiklii uzun dnemler boyunca (30 yllk sre gibi)scaklklarda yaanan snma ve soumalar olarak ifade edilebilir. Ar yalar, scak ve souk hava dalgalar, kuraklk gibi doa olaylar; iklim deiikliinin kresel, blgesel ve ulusal bazda evresel, finansal ve toplumsal etkilerini her geen gn daha grnr hale getiriyor.
Dnya Meteoroloji rgt (WMO) tarafndan Mart 2025’te yaymlanan “2024 Kresel klim Durumu” raporuna gre, 2024 yl imdiye kadar llm en scak yl olarak kaytlara geti. Getiimiz son 10 yllk periyot yine kaytlardaki en scak dnem oldu. 2024 yl boyunca dnya genelinde ortalama scaklklarn, Sanayi Devrimi ncesi dneme gre +1,55C daha yksek olduunun vurguland rapor, scaklk artnn ilk kez Paris klim Anlamasnn temel hedefi olan +1,5C deerini atn ortaya koydu.
Trkiye daha hzl snyor
Blgesel bazda lkemizin de iinde yer ald Avrupa Copernicus klim Servisi’nin Nisan 2025’te yaymlanan “2024 Avrupa klim Durumu” Raporuna gre Avrupa, kaytlardaki en scak yln yaad. Avrupa’da 2024 ylnda gerekleen scaklk artnn sanayi ncesi dneme kyasla +2,4C olarak -ki kresel bazda yaanan art 1,55C– kaytlara getiine dikkat ekildi. Benzer bir durumun deniz yzey scaklklarnda da yaand, bu minvalde, kresel bazda 0,6C olarak gerekleen deniz yzey scaklklarnn Akdeniz’de iki kat bulan artla 1,3C olarak kaytlara getii, bu durumun deniz ekosistemi zerine olumsuz etkilerinin katlanacana vurgu yapld. Raporda ayrca, 1980’den bu yana Avrupa’nn kresel lee kyasla 2 kat daha fazla sndna, bylelikle iklim deiikliinin olumsuz etkilerine de benzer ekilde maruz kaldna dikkat ekildi.
Yine, lkemizin de ierisinde yer ald gneydou Avrupa’da 97 gnlk yaz srecinin 47 gnnde ar scaklar etkili oldu, bu durum blgede son 12 yllk en kurak dnemin yaanmasna neden oldu.
Meteoroloji Genel Mdrl tarafndan yine 2025 ylnda yaymlanan “2024 Yl klim Deerlendirmesi” Raporuna gre de getiimiz yl lkemizin kaytlardaki – dier bir ifadeyle son 54 yln- en scak yl oldu. Scaklk art 1990-2020 yl ortalamalarna gre 1,7C, sanayi ncesi dneme kyasla da 2C olarak gerekleti. Kresel ortalama deerlerden de daha yksek bir snma ile kar karya kalnd. Ar scaklar lkemizde en ok su dngs zerinde etkiler brakm, 2024 ylnda yalarda lke genelinde yzde 6, Edirne gibi baz blgelerde yzde 35’e varan dlere yol amtr.
Ar hava olay saysnda katlanan art
klim deiikliinin en yaygn gstergeleri hi kukusuz frtna, sel, yangn, scak ve souk hava dalgalar olarak ifade edilen ar hava olaylardr. Belirtilen hadiseler iklim deiikliinin etkileri ile her geen yl say, sklk ve iddet bakmndan artyor. Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli (IPCC) raporlarnda da aka belirtildii zere iklim deiikliinden en ok etkilenen Akdeniz Havzasnda yer alan lkemiz, iklim deiikliinin tetikledii afetlere daha sk maruz kalyor.
Meteoroloji Genel Mdrl kaytlarna gre 1990-2000 dneminde yllk bazda 20 ila 150 ar hava olay yaanrken bu deer 2000-2010 dneminde 150 ila 550, 2010-2020 dneminde 300 ila 980’e ularken 2020 yl sonrasnda ise yllk bazda bini am, 2024 ylnda ise 1257 olarak kaytlara gemitir. Bunun te birini de ar ve ani yalar ile bu yalarn neden olduu sel/su baskn afetleri oluturmutur.
Tarmsal retimde risk
Scaklk deiimleri ve beraberinde oluan su dngsndeki deiim, salk, enerji, ulam, gda ve tarm gibi birok alan dorudan etkilerken zellikle de tarm sektr en ok etkilenen alanlardan biri olarak karmza kmaktadr. lkemizde 2025 yl banda; ubat, mart ve nisan aylarnda yaanan ani scaklk deiimlerinin tetikledii zirai don vakalar geni bir alan etkisi altna alm, yalanc bahar olarak addedilen mevsim normallerinin olduka zerinde seyreden scaklklar sonras yaanan ar souklar tarmsal retim zerinde olumsuz etkilere yol amtr.
Gndemde her ne kadar zirai don varsa da lkemiz iin asl tehlike, daha geni bir corafyada ve daha uzun bir sre etkisini gsteren kuraklktr. MGM deerlendirmelerine gre Nisan 2023 – Mart 2025 dnemine ait son 2 yllk kuraklk haritalarnda lkemizin Trakya, bat, gney ve i kesimlerinin orta, iddetli ve ar kuraklkla kar karya kald, son 12 aylk kuraklk haritalarnda lkemiz topraklarnn yardan fazlasnn kuraklk tehdidi ile kar karya kald, son aylk (k dnemi) haritalarda ise Karadeniz Blgesi haricindeki tm alanlarda youn kurakln hakim olduu grlmektedir.
Don ve kuraklk tehdidinin yannda bilinsiz su kullanm, suya dayankl rn desenlerinin tercih edilmeyii gibi nedenler, hi kukusuz tarmsal retim ile su ve gda arz gvenliini olumsuz ynde etkilemektedir.
Verimde d
BM Tarm ve rgt (FAO) tarafndan hazrlanan “Afetlerin ve Krizlerin Tarm ve Gda Gvenlii zerindeki Etkisi 2023” isimli raporda, 2000-2021 yllar arasnda doal afetlerin neden olduu tarmsal kayplarn yllk kresel tarmsal GSYH’nn yaklak yzde 5’ine denk geldii belirtilmi, zellikle de iklim deiikliinin tetikledii kurakln tarmsal kayplarn yzde 65’inden sorumlu olduuna, bunun yannda sel, frtna ve orman yangnlarnn da nemli lde zararlara yol atna, yaanan scaklk deiimlerinin mahsul verimliliini drdne, bu nedenle de gda fiyatlarnda enflasyonist bir etki oluturduuna dikkat ekilmitir. Trkiye’de iklim deiikliinin tarm sektrnde beklenen en nemli etkilerinden bir tanesi verimde yaanan azalmalar olarak gsterilebilir.
lkemizin 2024-2030 dnemine ynelik hazrlanan klim Deiikliine Uyum Stratejisi ve Eylem Plannda (DUS) yer alan verilere gre Trkiye’de iklim deiiklii etmenli afetlerin yol at zararlar, GSYH’nn yzde 1,2’sidir. Bu nedenle lkemizi iklim deiiklii kaynakl afetlerin etkilerinden korumak iin direnliliimizin artrlmas ve uyum eylemlerinin tm dzeylerde tasarlanp uygulanmasnn nemine dikkat ekilmitir.
DUS’a gre ayrca 2080 yl itibariyle scaklk ve ya rejimindeki deiimlerin bitkisel retim verimi zerindeki etkilerinin, buday, arpa, yulaf ve avdar gibi rnlerde yzde 8, ayieinde yzde 12, baklagillerde yzde 12, msrda yzde 14, pamukta yzde 5 ve eker pancarnda ise yzde 16 civarnda olaca tahmin edilmektedir. Trakya gibi blgesel bazl incelemelerde de scaklk ve ya rejimindeki deiimlerin budayda yzde 76, ayieinde ise yzde 66 orannda bir azalmaya yol aabilecei deerlendirilmektedir.
Verimde d noktasnda kresel bazda da benzer bir seyrin olduu, Amerikan Ulusal Bilimler Akademisi (PNAS), Nature ve FAO gibi birok platformda yaynlanan benzer ok saydaki alma ile gsterilmitir. Anlan almalara gre dnya genelinde tketilen kalori miktarnn te ikisi, buday, soya, pirin ve msr olmak zere sadece drt mahsulden geliyor. Bu rnlerde kresel balamda her 1 santigrat derecelik scaklk artnda verimde yzde 25’e kadar dler ngrlyor. Yine, NASA tarafndan yaynlanan bir almaya gre kresel bazda 2030 ylna kadar scaklk artlar sonucunda temel besin maddelerinden budayda yzde 17’ye, msrda ise yzde 24’lere varan verim kayplarnn yaanaca ngrlyor.
Ne yaplmal?
klim deiiklii hususu her ne kadar grlmek istenmezse de byk bir sorun olarak srekli karmzda durmaktadr. lke olarak bulunduumuz konum, deiikliin olumsuz etkilerinin gerek say gerekse de iddet bakmndan giderek arttn gstermektedir. Kamu z kaynaklarnn yerinde kullanlmas adna atlmas gereken admlarn banda deiiklie uyum salanmasnn gereklilii gelmektedir. Zira kresel bir sorunu yalnz zme kavuturmann zorluuna karn olas zararlarn nlenmesi ve frsata evrilmesi gnmz teknolojik dnyasnda mmkn olabilmektedir.
Zirai dona kar sisleme, rzgr pervaneleri, stma gibi dnya genelinde uygulanan metotlar lkemizde yaygn bir zellik gstermemektedir. Yine kurakla kar suyun daha etkin kullanmn ngren sulama sistemleri, susuz tarm uygulamalar gibi yntemler de ne yazk ki yeterince karlk bulamad gibi arz talep dengesine bal olarak reticilerin younluklu olarak talebin yksek seyrettii rn gamna ynelimi, ksa sreli kazanlar salyor olsa da uzun vadede byk kayplara yol amaktadr. rnein; lkemizin tahl ambar olarak addedilen Konya gnmzde, su sorunu yaanmasna karn younluklu olarak ok su isteyen ekerpancar, patates, msr, ayiek gibi rnlerin ekim merkezi haline gelmitir. Konya l Tarm ve Orman Mdrl istatistiklerine gre ilde 2002 ile 2020 yllar arasnda; ayiek ekim alan 53 bin dnmden 668 bin dnme, retilen rn miktar ise 9,2 bin tondan 278 bin tona art gstermitir. Benzer ekilde, eker pancar ekim alan 635 bin dnmden 915 bin dnme, retilen rn miktar ise 3,4 milyon tondan 7,2 milyon tona art kaydetmitir. lkemizde retilen eker pancarnn te biri bu blgede yetimektedir. Buna karn grece daha az su isteyen baklagillerde de tersi bir seyir olumu, ekim alan 1,2 milyon dnmden 680 bin dnme, retilen rn miktar da 147 bin tondan 129 bin tona dmtr.
Gvenceye “gvenmeli”
lkemiz gerek deprem gibi doal, gerekse de meteorolojik afetlere sklkla maruz kalmaktadr. Buna karn afetlerin yol at zararlarn tazmininde nemli rol oynayan ve adeta bir tr gvence salayan sigorta sisteminin hem DASK hem motorlu tatlar hem de tarmsal retim noktasnda yeterince talep edilmedii grlmektedir.
DASK verilerine gre, topraklarnn byk ounluu birinci dereceden deprem kuanda yer alan lkemizde her iki haneden birinde zorunlu deprem sigortas yoktur. Trkiye Sigorta Birlii verilerine gre trafie kaytl motorlu ara saysnn 29 milyonu at lkemizde TK verilerine gre yllk bazda 1 milyonu aan kazaya ramen, aralarn bete birinde zorunlu trafik sigortas bulunmamaktadr. Kaskolu ara says da ancak yzde 25 mertebesindedir.
Benzer bir durum gerek kuraklk gerekse de sel ve don gibi ykc afetlerin etkili olduu tarmsal retim srecinde de yaanmaktadr. Tarm ve orman Bakanlnca retimi srdrlebilir klmak adna gelitirilen TARSM mekanizmasndan da yeterince istifade edilmedii afetlerle birlikte gn yzne kmaktadr. TK verilerine gre lkemizde ilenebilir tarmsal alan bykl 234 milyon dekara km olmasna karn, TARSM verilerine gre sigortalanan alan sadece 36 milyon dekardr. Saylar 3 milyonu aan polie saysna ramen ifti kayt sistemine dhil TARSM kullanan ifti orannn yzde 22 mertebelerinde olduu deerlendirilmektedir.
Dier nemli bir husus ise erken uyar sistemlerinin daha aktif kullanlmas ve yaygnlatrlmas olarak karmza kmaktadr. Meteoroloji Genel Mdrlnce gerek kuraklk gerekse de don gibi hususlara ynelik risk haritalar ile birlikte bitki scaklk ve soua dayankllk haritalar gibi almalar periyodik olarak yaynlanmakta, gerekli raporlar hazrlanmakta ve kamuoyuyla birok platform zerinden paylalmakta, ayrca duyurular yaplmaktadr. reticilerimizin bu verileri daha sk takip etmesi ve olas tehditlerin etkilerini minimuma indirgeyecek nlemleri almas retimde srdrlebilirliin salanmas noktasnda elzem grlmektedir. Ayn ekilde planl retim, sigortalama gibi retimi devaml klacak uygulamalarn yaygnlatrlmas iin kamu, i dnyas, eitim camias, ziraat odalar gibi sivil toplum kurulularnn bir dayanma dhilinde hareket etmesi, reticilerimizi dzenli olarak bilgilendirmesi, reticilerimizin de katlmc rol almas lkemiz asndan son derece faydal olacaktr.
klim deiikliinin -her ne kadar yok saylmak istense de- her an yan bamzda bir tehdit olarak durmakta olduunu, sz konusu tehdidi, Sayn Cumhurbakanmzn da byk destek verdii “Yeil Kalknma Hamlesi” ile frsata evirmenin de mmkn olduunu unutmayalm. Bu noktada lkemize zg bir yasann katlmc ve kapsayc bir ekilde tekrar ele alnarak gelitirilmesi gerektiini bir kez daha yinelemek istiyorum. Aksi takdirde dn zirai donu konutuumuz gibi bugn kurakla younlar, yarn da ar yalara bal selleri ve scaklarn tetikledii yangnlar konumak durumunda kalrz.